Иҗат кешесенең бәхете – гадел бәяләнүдә

25нче август бөек шәхесебез Туфан Миңнуллинны дөньяга китергән иде. Тик 1912нче елның 2нче мае аны безнең арабыздан алып та китте. 77 яшен тутыра алмады ул. Аны бик тә юксынабыз, Туфан абый булса, башкача булыр иде, дип бик еш кабатлыйм мин. Аның минем шәхси тормышымда да ярдәме бихисап булды.

Туфан абыйның туган көне уңаеннан бер әңгәмәсен урнаштырырга булдым. Ул интернеттан килеп чыкты. Авторын белмим, таба алмадым, шуңа күрә авторлык хокукын бозуда гаепләнмәм, дип өметләнәм. Гәрчә, мин үзем дә телевидениедә эшләгән елларымда да, газетада да күп тапкырлар аннан интервьюлар алган кеше. 2003нче елда газетабызның иң беренче тәүге саны аның җылы теләкләре белән ачылган иде хәтта. Алар белән безнең укучыларыбыз таныш инде.

Туфан абыйны сагынып, Илфат ФӘЙЗРАХМАНОВ.

Иҗат кешесенең бәхете – гадел бәяләнүдә

Туфан Миңнуллин – бүгенге татар әдәбиятының иң абруйлы әдипләренең берсе, мәшһүр драматург, туры сүзле публицист, халык кадиме, прозаик, үзенчәлекле юмор һәм сатира остасы. Олылар һәм балалар өчен язган пьесала­ры белән бөтен илгә танылган Туфан абый сатира һәм юмор өлкәсендә дә кы­зыклы тәҗрибәләр ясый, робагый кебек классик җитди жанрны шаян эчтәлек белән баетучы да, 20нче гасыр татар тор­мышын «Минһаҗ маҗаралары» кебек па­родия алымындагы антиутопия романы­на сыйдыручы да ул. Бу яклап әдип бөекләр Г. Хәйям һәм М. Сервантеслар­ның бәрәкәтле традицияләрен дәвам иттерүче буларак та чыгыш ясый: зур талант күпкырлы гына була ала.

ХАЛЫКНЫҢ ЗИРӘКЛЕГЕНӘ ШАККАТАМ

– Туфан абый, Сез остаз бу­ларак, яшь язучыларга ярдәм итәсездер?

– Юк, һәм ярдәм итәргә тиеш тә түгелмен. Кеше ярдәменә кал­ган язучыдан язучы чыкмаячак. Мин яшьләргә хәерхак, теләктәш­мен. Мәсәлән, егерме яше дә тулмаган Р. Зәйниевнең пьесала­ры куелуга сөенәм. Әгәр дә инде аңа ярдәм итә башласам, мин аны үзем кебек булырга өйрәтер идем. Менә бездә Илһам Шакировны кабатлап җырлаучы җыр­чылар бар. Андыйлар миңа кызык түгел, Илһамның үзен тыңлый­сым килә. Шуңа күрә язучының шәкерте булырга тиеш түгел дип, саныйм. Үземнең дә ос­тазым бар дип әйтә алмыйм, чөнки барысы да минем ос­тазлар. Татар, рус, баш­корт драматургиясен укыган кеше буларак, мин үз юлымны, мөстәкыйль юлымны сайладым. Әгәр сай­лый алмыйм икән, мин го­мер буе ияреп йөрүче бу­лачакмын. Шәһәрдә авыл малае берәрсенә ияреп йөрсә, соңыннан ул ада­ша. Ә үзе килеп юлын тапса, беркайчан да адаш­мый. Без, авыл малайла­ры, Мәскәүгә килеп төш­тек. Биш тиен түләп, мет­рога төштек һәм көн буе йөрдек. Аннан чыкканда без метроның бөтен чат­ларын белә идек. Барын да үзебез эзләп тап­тык. Иҗатта да үзең тап­кан кадерле.

– Хәзерге татар әдәбия­тында Сезнең күңелгә кемнәр якын?

– Гомер буе татар, баш­корт, рус, чит ил әдәбия­тын күзәтеп бардым. Хәзер инде күзне саклыйм, үземнең әсәрләрне язар өчен. Һәр язучы­ның үз яраткан язучысы була. Мәсәлән, мин Мөхәммәт Мәһдиевнең һәрбер өтеренә кадәр укып бардым. Кайберәүләрне ачып ка­рыйм да ахырын укыйм. Алай да аңлашыла… Вакыт әрәм итеп то­расы юк. Мин Әмирхан ага Ени­кинең гап-гади әйберне шулай га­ди итеп сөйләп бирә алуына го­мерем буе сокландым. Гадилек аша бөеклеккә ирешүче язучы­ларны укырга яратам. Мәсәлән, Мөхәммәт Мәһдиев бер хатын­ның көтүгә сыерын чыгарганын сурәтли. Шаккаткыч, ул сыерын болай озата: «Бар, бәбкәчем, исән-сау йөреп кайт, сөт алып кайт!» – дип. Икенчесе сыерын чыбык белән куып чыгара, ди. «Бу хатынның ире белән ничек йоклаганын мин беләм», – ди ав­тор. Кара, нинди детальләр кул­лана язучы. Ничек инде аны укы­мыйсың! Укыйсың һәм һәр әсәрен көтеп аласың. Хәзер дә минем яратып укып барган язу­чым бар, ул – Марсель Галиев. Разил Вәлиевне яратам, бик акыллы кеше.

Инде зур эшләргә тотыныр ал­дыннан мин Тукай­ны кулыма алам. Аннан – фольклор. Миндә бетен төрки халыкларының фольклор әсәрлә­ре үз телләрендә бар. Мин шуларны чагыштырам һәм халыкның зирәкле­генә шаккатам: ха­лыкның рухи биек­легенә әле бер генә язучының да җиткәне юк.

– Сез балалар өчен дә пьесалар язасыз, моның өчен балалар тор­мышын, холык-фигылен белергә кирәк. Ничек ире­шәсез шуңа?

– Балалар психо­логиясенә килгәндә, мин дә бит 70 яшьлек булып тумадым. Мин дә бала булдым, «икеле» дә алдым. Мәктәптә бик шәп кушаматларым да бар иде. Мөршидә апа кушка­ны бигрәк тә ошый иде үземә. Мәгънәсен генә аңламый идем. Чөнки ул мине «кофе чәйнеге» дип йөртә иде. Гел кайнап тор­ганга әйткән икән ул аны. Миңа ул сүз бик ошый иде, шуңа та­гын да ныграк кайнап китә идем… Барыбыз да бала бул­ганбыз, бала хисләрен ки­чергәнбез, һәм алар гомергә безнең хәтердә калган.

ТЕАТРДАН КОТЫЛЫП БУЛМЫЙ

– Сез, Туфан абый, бүгенге татар театрының Островские, галиҗәнап театр Сезнең өчен нәрсә ул?

– Мәскәүдә укып кайткач, миңа театрда әллә ни рольләр уйнар­га туры килмәде. Чөнки Мәскәүдә пьесалар яза башлаган идем ин­де. Театрдан, дөресен генә әйт­кәндә, мине куып чыгардылар. «Синең кебек артистлар бездә бар» – дип тә әйттеләр әле… Мо­ны мин бик авыр кичердем һәм шуннан бирле гел бер төсле төш күрәм: спектакль вакытында сүземне онытам икән. Театр ул – йогышлы авыру, аңардан коты­лып булмый. Анда бик күп фаҗигаләр… Артистлыктан чыга­рылганнар да аннан китә алмый­лар, сәхнә эшчесе хезмәтендә булса да шунда эшлиләр. Берва­кыт театр шоферларының кәрт уйнаганда сөйләшүләренә игъти­бар иттем. Рольләрдә бит болар. Берсе – Исмәгыйль, берсе – Га­лиябану, берсе – Хәлил… Хәлил: «Син, Исмәгыйль, Галиябануга күз салма, яме!» – дип, кәртен шап суга. Бөтен пьеса тексты белән кәрт уйныйлар болар. Менә шун­дый дөнья ул театр. Совет влас­те мине театрга укытты, аңа рәхмәт. Ләкин шул ук власть ке­шеләре аннан кудылар да. Бәлки, дөрес тә эшләгәннәрдер…

– Нәҗибә апа да, сез дә – те­атр кешеләре. Аның гаилә тормышына йогынтысы зур бул­гандыр?

– Нәҗибә белән безнең яшәүне иң тотып торганы – ул иҗат. Театр, сәхнә, әдәбият мәсьәләсен­дә безнең фикерләр йөз процент­ка килешә. Безнең һәрвакыт сөйләшер сүзебез бар, һәм без беркайчан да ызгышмыйбыз. Ми­нем иҗатыма Нәҗибә беркайчан да комачауламады. Теләсә кайсы вакытта, теләсә кайчан мин өй­дән чыгып китә алам. Нәҗибәгә: «Беркайчан да вакланма, теләсә нинди халтурага йөрмә, акча ар­тыннан кума, – дидем. – Анысы кирәксә, мин эшләп табам. Син бары тик театрда гына уйнарга тиеш. Син – актриса!» – дия идем.

– Туфан абый, Сез коеп куй­ган тәрбияче икән. Ә бүгенге яшьләргә ничек карыйсыз?

– Безнең яшьтә яшьләрне тиргәп йөрү проблемасы бар. Дөресен әйтим: минем беркайчан да яшьләрне сүккәнем юк. Алар ярамаган эш эшли икән, барысы өчен дә без гаепле. Димәк, без шундыйларны үстергәнбез. Мин инде бүгенге яшьләрне бераз аңламыйм. Анысы – икенче әй­бер. Аларда икенче төрле психология, чөнки күп мәгълүмат бе­лән эш итәләр. Сүзне әйтмәс бо­рын аңлыйлар. Мәхәббәтне өч сүздән аңлыйлар: чувак, чувиха и бетте. Алар инде икенче көннән кочаклашып йөри. Мәгълүматлы, техник грамоталы халык. Им­пульстан ук аңлашалар. Миңа аларны аңлау шактый авыр, шуңа күрә алар эшенә кысыл­мыйм.

– Сезнеңчә, бәхет нидә, Ту­фан абый?

– Бәхет хакында уйланган бар. Бәхет нәрсәдә соң? Мин үз яраткан эшемне эшлим, һәм эшем үзем теләгәнчә, уйлаганча бәяләнә. Минемчә, бу иң зур бәхет, иҗат кешесенең бәхете – шунда…

Рәүф ИДРИСОВ

БДУ татар теле һәм мәдәнияте кафедрасы доценты, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре

МАКТАУЛЫ ИСЕМНӘРЕ

• М. Җәлил исемендәге яшьләр премиясе лауреаты.
• Татарстанның Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге ия­се.
• Русиянең Дәүләт премия­се лауреаты.
• Татарстанның халык язу­чысы.
• СССР, Татарстанның ха­лык депутаты.

БЕЛЕШМӘ

ТУЛЫ ИСЕМЕ: Туфан Габдулла улы Миңнуллин.

ТУГАН КӨНЕ: 1935 ел, 25 ав­густ.

ТУГАН ҖИРЕ: Татарстанның Кама Тамагы районы Олы

Мәрәтхуҗа авылы.

БАЛАЧАКТАГЫ КУШАМАТЫ: «Кофе чәйнеге».

ТОРМЫШ БАСКЫЧЛАРЫ

• Татарстанның Кама Тамагы районы, Олы Мәрәтхуҗа мәктәбе укучысы.
• Районда хисапчы.
• Казан бухгалтерлар курсы тыңлаучысы.
• Казахстанның Кустанай өлкәсендә чирәм җире совхозында баш бухгалтер.
• Мәскәүнең М.С. Щепкин исемендәге театр училищесы студенты.
• Минзәлә театрында, Г. Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында актер.
• Казан телестудиясендә өлкән мөхәррир, «Чаян» журналында бүлек мөдире.
• СССР Язучылар берлеге каршындагы Югары әдәб курслар тыңлаучысы.
• Профессиональ язучы.
• 2012нче елның2нче маендаКазан хастаханәсендә якты дөнья белән хушлаша. Аны соңгы юлга озату мәрасиме 3нче май көнне Камал театрында узды. Әдип Казанның Яңа бистә зиратында җирләнде.