ӘН­ВӘР ШӘ­РИ­ПОВ: «Ба­ла­ны ту­ган те­лен­дә укыт­мау – мил­ләт­кә хы­я­нәт»

Уз­ган ел­ның де­кабрь аен­да Ру­сия Дә­ү­ләт Ду­ма­сы де­пу­тат­ла­ры РФдә «Мә­га­риф ту­рын­да» яңа ка­нун ка­бул ит­те­ләр. Ул 2013 ел­ның 1 сен­тяб­рен­нән га­мәл­гә ке­рер­гә ти­еш. Бу за­кон­да мил­ли мә­га­риф­кә ни дә­рә­җә­дә урын би­рел­гән? Иң бе­рен­че чи­рат­та, ул «Мә­га­риф турын­да» гы (1992) һәм «Юга­ры һәм вуз­дан соң һө­нә­ри бе­лем турын­да» гы (1996) За­кон­нар­ны бер­ләш­те­рә, 309нчы за­кон бе­лән кер­тел­гән үз­гә­реш­ләр­не үз эче­нә ала. Ан­да шун­дый бү­лек бар: «милли рес­пуб­ли­ка­лар­ның тел­лә­ре, рус те­ле­нә зы­ян кил­мә­гән очракта укы­ты­лыр­га мөм­кин», ди­е­лә.

Та­тар җә­мә­гать­че­ле­ге әле­гә «кыш­кы йо­кы­да», бу мил­ләт­не бу­ган ка­нун ха­кын­да уй­лап та ка­ра­мый. Без шу­шы «РФдә Мә­га­риф турын­да» гы ка­нун­га ка­ра­та бул­ган фи­кер­лә­рен бе­лер­гә те­ләп, Чал­лы со­ци­аль-пе­да­го­гик тех­но­ло­ги­я­ләр һәм ре­сурс­лар дә­ү­ләт институ­ты га­ли­ме, фи­ло­ло­гия фән­нә­ре док­то­ры Ән­вәр Мәгъ­дә­нур уг­лы Шә­ри­пов­ка мө­рә­җә­гать ит­тек.

–Ән­вәр Мәгъ­дә­ну­ро­вич, үзем бу за­кон­ны ту­ган телебез­гә чи­рат­та­гы һө­җүм, дип ка­бул ит­тем. Ә сез ни­чек уйлыйсыз?

– Мин дә шун­дый фи­кер­дә. Ту­ган те­лең­не ата-ана­лар те­лә­ге бе­лән укы­ту­га гы­на кал­ды­ру дө­рес тү­гел, җәм­гы­ять­нең яр­ты­сы ба­ла­ла­рын та­тар те­лен­дә укыт­ма­я­чак. Бу проб­ле­ма­ның ни­ге­зен­дә БДИны (бер­дәм дә­ү­ләт им­ти­ха­ны) рус те­лен­дә ге­нә би­рер­гә ки­рәк ди­гән за­кон ята. Ме­нә шул мил­ли рес­пуб­ли­ка­лар­да­гы мил­ли мә­га­риф­кә ки­те­реп сук­ты. Әй­тик, авыл мәк­тә­бен­дә ба­ла­лар бе­лем­не та­тар­ча ала икән, ул ни­чек итеп БДИ­ны рус­ча би­рә ал­сын? Шу­ңа кү­рә уку­чы, те­ли­ме-те­лә­ми­ме, рус­ча укыр­га мәҗ­бүр бу­ла.

– Бо­лай бул­гач, авыл мәк­тәп­лә­рен­дә дә рус­ча укы­та баш­лар­лар ми­кән­ни…

– Мин мо­ны хә­зер анык кы­на әй­тә ал­мыйм, шу­лай да та­тар­ча укып, рус­ча им­ти­хан би­рә ал­ган ба­ла­лар бик аз бу­лыр­га мөм­кин. Авыл­лар­да да ата-ана­лар рус­ча укы­тыйк, дип чык­са­лар га­җәп тү­гел, бу ман­тыйк­ка ту­ры ки­лә. Икен­че як­тан ка­ра­ган­да, бу мил­лә­те­без­гә хы­я­нәт итү бу­ла.

– Яңа ка­нун­да мил­ли тө­бәк ком­по­нен­тын укы­ту да тө­ше­реп кал­ды­рыл­ган…

– Бу шул ук мил­ли тел­ләр­не, мил­ли мә­дә­ни­ят­не укыт­мас­ка ки­рәк ди­гән фи­кер­нең ча­гы­лы­шы. Ба­ла үз тө­бә­ген­дә яшәп иҗат итү­че язу­чы­лар, ша­гыйрь­ләр, җыр­чы­лар, ком­по­зи­тор­лар ту­рын­да мәгъ­лү­мат ал­мый икән, ан­да үз авы­лы яки шә­һә­ре, үз рес­пуб­ли­ка­сы, үз хал­кы бе­лән го­рур­ла­ну хи­се тәр­би­я­лән­ми ди­гән сүз. Ди­мәк кос­мо­по­ли­тизм ки­леп чы­га, ә ул мил­ли тәр­би­я­лә­ү­гә кар­шы юнәл­де­рел­гән көч. Без­нең ха­лык­ны бик авыр шарт­лар­га ки­те­реп куй­ган за­кон бул­ды бу. Ан­нан чы­гу юлын һәр­бер та­тар га­и­лә­се үзе та­бар­га ти­еш, чөн­ки без­не, сай­лау ире­ген чик­ләп, ме­нә шун­дый яз­мыш ал­ды­на куй­ды­лар. Су­га таш­ла­ды­лар да, ни­чек те­ли­сең шу­лай йөз, ди­де­ләр.

– Йө­зә бел­мә­сәң, ба­тып кал, ан­да эше­без юк, ке­бек ки­леп чы­га бит.

– Әйе, бо­лай дө­рес тү­гел, дә­ү­ләт та­ра­фын­нан үз те­лең­не, үз ком­по­нен­тың­ны өй­рә­нү ­ө­чен ки­ре­сен­чә шарт­лар ту­ды­ры­лыр­га ти­еш иде.

– «Рус те­лен укы­ту Дә­ү­ләт стан­дарт­ла­ры ни­ге­зен­дә алып ба­ры­лыр­га ти­еш», дип яңа ка­нун­га ак­ка ка­ра бе­лән язып куй­ган­нар. Мил­ли тел­дә укы­ту өчен бер­нин­ди стан­дарт­лар да ка­рал­ма­ган, за­кон язу­чы­лар­га бул­ды ни, бул­ма­ды ни, ба­ры­бер, ке­бек уй­лар ки­лә.

– Го­му­мән Мәс­кәү та­ра­фын­нан мил­ли тел­не, әдә­би­ят­ны укы­ту бу­ен­ча стан­дарт юк.

– Та­тар­стан Рес­пуб­ли­ка­сы хө­кү­мә­те бу яңа мә­га­риф ка­ну­ны­на, мил­ли тел­дә бе­лем би­рү, та­тар те­лен укы­ту бу­ен­ча үз кон­с­ти­ту­ци­я­се ни­ге­зен­дә үз­гә­реш­ләр кер­тә ал­мый, шун­ысы да бик ая­ныч.

– Шу­лай шул, рес­пуб­ли­ка­быз мә­га­риф сис­те­ма­сы Русия мә­га­риф за­ко­ны­на буй­сы­ныр­га ти­еш. Аның ае­рым кон­цеп­ци­я­се бу­ла ал­мый.

– Ә шу­лай да, мил­ли мә­га­риф­не ни­чек итеп сак­лап ка­лып бу­ла, бө­тен­ләй өмет­ләр өзе­леп бет­мә­гән­дер…

– Та­тар мил­лә­те авыр шарт­лар­га ку­ел­ды, мон­да мин бер ге­нә юл­ны кү­рәм. Аны­сы да ба­тып кал­ган­да са­лам­га то­ты­ну гы­на, без­нең мил­ли җан­лы эш­мә­кәр­лә­ре­без, бай, хәл­ле ке­ше­лә­ре­без әгәр үз исәп­лә­ре­нә мах­сус мәк­тәп­ләр ачып, ан­да шу­лар­да та­тар­ча укы­та баш­ла­са­лар, бил­ге­ле дә­рә­җә­дә ба­ла­ла­ры­быз та­тар җан­лы бу­лып үсәр­ләр иде. Элек Ок­тябрь ин­кый­ла­бы­на ка­дәр Ак­чу­рин­нар, Рә­миев­лар һәм баш­ка­лар бул­ган­нар, мәд­рә­сә-мәк­тәп­ләр ачып укыт­кан­нар. Хә­зер дә шул юл ки­рәк, дип исәп­лим мин. Лә­кин аны бул­ды­ру бик кы­ен, аңа кар­шы тор­ган ка­ра көч­ләр: факт­лар, ва­кый­га­лар, ка­нун­нар җи­тәр­лек. Эш­мә­кәр­ләр­нең үз­лә­рен­дә мил­ли җан­лы­лык юк дә­рә­җә­сен­дә, алар бе­рәү-икәү ге­нә. Русия ка­нун­на­ры­на кар­шы кил­ми тор­ган итеп мәк­тәп ачып укы­ту җи­ңел бул­мас.

– Со­ңын­нан, мон­дый мәк­тәп­не тә­мам­ла­гач би­рел­гән өл­гер­гән­лек ат­тес­та­ты да дә­ү­ләт үр­нә­ген­дә бу­лыр­га ти­еш, аны Ру­сия мә­га­риф ми­нис­тр­лы­гы без­нең та­ләп­ләр­гә ту­ры кил­ми, дип әй­түе бар.

– Әйе, бу да зур кар­шы­лык.

– Та­тар те­лен һәм әдә­би­я­тын укы­ту мәҗ­бү­ри бул­ма­гач (имеш рус те­ле дә­рес­лә­ре­нә зы­ян ки­лә) мәк­тәп ди­рек­тор­ла­ры дә­рес­ләр­не чик­ләп, та­тар те­ле укы­ту­чы­ла­рын эш­тән ки­тәр­гә мәҗ­бүр итү­ләр дә бу­ла­ча­гын хә­зер үк фа­раз­лар­га бу­ла.

– Әл­бәт­тә шу­лай, та­тар мил­лә­тен­нән бул­ма­ган мәк­тәп ди­рек­то­ры чит мил­ләт­нең мән­фә­гать­лә­рен кай­гыр­та ал­мый. Без­нең хәл­не аң­лау­чы җи­тәк­че­ләр бик си­рәк ке­нә бу­лыр­га мөм­кин.

– Ди­мәк эш­сез та­тар те­ле укы­ту­чы­ла­ры «ар­мия»се бар­лык­ка ки­лә­чәк.

– Нәкъ шу­лай бу­ла­чак. Мәк­тәп­ләр­дә та­тар те­ле бул­ма­гач, юга­ры уку йорт­ла­ры­ның та­тар фи­ло­ло­ги­я­се, жур­на­лис­ти­ка­сы бү­лек­лә­ре­нә дә аби­ту­риент­лар ки­лүе тук­та­ла­чак. Ан­да да укы­ту­чы-га­лим­нә­ре­без эш­сез ка­ла­чак. Го­му­мән, Ру­си­я­дә дә­ү­ләт та­ра­фын­нан гу­ма­ни­тар фән­нәр­гә тис­кә­ре мө­нә­сә­бәт, бу үз чи­ра­тын­да мил­ли әдә­би­ят, мә­дә­ни­ят­кә игъ­ти­бар юк, ди­гән фи­кер ту­ды­ра. Ке­ше бит тех­ни­ка яки ак­ча бе­лән ге­нә яшә­ми, аңа ру­хи азык та ки­рәк.

– Ән­вәр Мәгъ­дә­ну­ро­вич, бо­лай бул­гач, бер чыл­быр­га те­зел­гән ке­бек мил­ли мә­га­риф бет­кәч, ин­с­ти­тут­лар­да тел бел­геч­лә­ре әзер­лән­ми, та­тар фи­ло­лог­ла­ры, жур­на­лист­ла­ры ­ки­рәк­ми, мил­ли га­зе­та-жур­нал­ла­ры­быз ябы­ла. Та­тар те­ле бе­лән бәй­ле һәр өл­кә­не «па­ра­лич су­га». Шу­лай итеп та­тар­ның та­мы­ры­на бал­та ча­бы­ла тү­гел­ме?

– Бу чын­лап та чыл­быр бәй­лә­не­шен ки­те­реп чы­га­ра, ки­лә­чәк­тә өмет бул­ма­гач, ата-ана­лар ту­ган тел­не укы­тыр­га те­лә­мәс­ләр.

– «РФ дә Мә­га­риф ту­рын­да»гы ка­нун без­не ге­нә тү­гел ул че­чен­ны да, баш­корт­ны да, чу­аш­ны да, ма­ри­ны да бер үк хәл­гә куй­ды, ал­да­гы укы елы тау ар­тын­да тү­гел, ни­гә алар­ның бер ре­ак­ци­я­се дә кү­рен­ми, бе­лен­ми?

– Бу баш­ка ха­лык­лар­ның үз­лә­рен ни дә­рә­җә­дә мил­ләт итеп хис итү­лә­рен­нән то­ра. Мә­сә­лән, че­чен­нар бу ка­нун­га буй­сы­нмый икән, кар­шы­лык бу­лыр­га мөм­кин. Кал­ган ха­лык­лар Русия Фе­де­ра­ци­я­се за­кон­на­ры­на буй­сы­нып яшәр­гә өй­рән­гән­нәр, бил­ге­ле бер дә­рә­җә­дә. Ал­дан фа­раз итеп әй­тә ал­мыйм, бу ка­нун­га ка­ра­та мил­ли рес­пуб­ли­ка­лар­да нин­ди ка­раш бу­лыр, әм­ма ха­лык­ның бер өле­ше ри­за­сыз­лы­гын күр­сәт­ми кал­мас.

Та­тар мил­лә­тен бу ка­нун бе­лән ге­нә бе­те­рә ал­мас­лар, бер як­тан ка­ра­ган­да Га­яз Ис­ха­кый­ның «Ике йөз ел­дан соң ин­кый­раз» әсә­ре уңай йо­гын­ты гы­на тү­гел, тис­кә­ре уй­лар да ту­дыр­ган: ха­лык­ка ал­дан ук, ме­нә сез бе­тә­сез, дип әй­теп ку­ел­ган. Чал­лы­да саф та­тар­ча сөй­лә­шү­че ир-егет­ләр­не еш оч­ра­там, алар­ның ба­ла­ла­ры ил­ле ел­дан соң да үз­лә­ре ке­бек та­тар те­лен­дә сөй­лә­шеп нә­сел­не дә­вам итәр­ләр, дип ыша­нам. Без­нең бу­ын­ның ба­ла­ла­ры та­тар­ча сөй­лә­шә, ди­мәк бу га­сыр­ның ахы­ры­на ка­дәр ту­ган те­ле­без яшәр.

– Та­тар зы­я­лы­ла­ры­на шу­шы те­ле­без­не кис­кән ка­нун­га кар­шы, бер­лә­шү ки­рәк, дип уй­лый­сыз­мы?

– Мин мон­да бер юл­ны гы­на кү­рәм: Та­тар­стан Дә­ү­ләт Со­ве­ты де­пу­тат­ла­ры мө­рә­җә­гать бе­лән Ру­сия Дә­ү­ләт Ду­ма­сы­на чы­гып, бил­ге­ле бер дә­рә­җә­дә йо­гын­ты ясый ала­лар, дип бе­ләм. Ә ме­нә язу­чы­лар, мә­дә­ни­ят хез­мәт­кәр­лә­ре, укы­ту­чы­лар, га­лим­нәр­нең җы­е­лып кар­шы то­ру ча­ра­сы үт­кә­рү­лә­ре­нең мәгъ­нә­се юк.

– Ә бит без­нең ха­лык­та ела­ма­ган ба­ла­га имез­лек кап­тыр­мый­лар, дип әй­тә­ләр. Мон­да баш ка­шып, ап­ты­рап то­рып бул­мый­дыр.

– Бер як­тан бу да дө­рес, икен­че як­тан «че­бен ду­лап, тә­рә­зә­не ва­та ал­мый», ди­гән фи­кер­дә то­рам. Бу әй­тем­нәр­нең хә­зер­ге ва­кыт­ка кай­сы ту­ры ки­лер, ки­лә­чәк күр­сә­тер… Әл­бәт­тә, язар­га ки­рәк, биг­рәк тә чит ил­ләр­дә яшә­ү­че та­тар­лар ак­тив­лык күр­сәт­сен­нәр иде. Мон­да бө­тен дөнья ку­бар­га ти­еш, шул ва­кыт­та мо­ның нә­ти­җә­се бу­лыр.

– Ирек­сез­дән Габ­дул­ла Ту­кай­ның, Ру­си­я­дә мил­лә­те­без­нең ире­ген кы­са баш­ла­гач языл­ган «Кит­ми­без!» исем­ле ши­гы­ре ис­кә ки­леп төш­те. «…сез­гә мон­да юк ирек, Сол­тан җи­ре­нә кит, ди­ләр»…

– Әйе, аның та­гы бер әсә­рен укы­сак ан­да мон­дый сүз­ләр бар: «та­тар тү­гел ди­мә, та­тар­мын, ба­шың­ны ва­тар­мын». Шу­ңа кү­рә бү­ген бол­гар, дип язу­ла­ры, сөй­лә­ү­лә­ре мил­ләт­кә ки­ре тә­э­сир ясый тор­ган­дыр. Мил­ләт эчен­дә үза­ра бүл­гә­лә­нү бер­дәм­лек­кә илт­ми.

– «РФ дә Мә­га­риф ту­рын­да» гы шу­шы ка­нун хакын­да әле җә­мә­гать­че­лек фи­ке­рен ише­тер­без, дип уй­лыйм. Әгәр Ру­си­я­дә та­тар те­ле укы­тыл­ма­са, та­тар мәк­тәп­лә­ре бет­сә, язу­чы­ла­ры­быз, сән­гать хез­мәт­кәр­лә­ре­без кайдан бар­лык­ка ки­лер икән? Без сай­ла­ган ТР Дә­ү­ләт Со­ве­ты де­пу­тат­ла­ры, бе­рен­че чи­рат­та, «Мә­га­риф ту­рын­да» гы за­кон­да ки­мен­дә ту­лы ур­та бе­лем­не ту­ган тел­дә алу­ны кай­гыр­тыр­га ти­еш­ләр. Ә иң мө­һи­ме бу мәсь­ә­лә­дә би­та­раф бул­ма­сак иде, мил­лә­те­без яз­мы­шын үзе­без хәл итәр­гә ти­еш…

Әңгәмәдәш – Мир­һа­ди РА­ЗОВ.